Groszowy interes. Z archiwum Andrzeja Boczka
Piława Górna miała własne monety i banknoty. To pieniądze zastępcze. Do czego używano nietypowego środka płatniczego? Dlaczego pojawiał się zazwyczaj podczas wojen lub kryzysów gospodarczych?
W czasie I wojny światowej pojawia się specyficzna forma monet zastępczych - monety przeznaczone dla obozów jeńców wojennych. Rolą emisji było zorganizowanie obrotu pieniężnego w obozach, monety te posiadały bowiem wartość obiegową wyłącznie na ich obszarze. Pieniądz ten odgrywał jeszcze jedną ważną rolę - miał uniemożliwić ucieczkę jeńcom, ci bowiem pozbawieni byli dostępu do pieniądza emitowanego przez państwo. Co ważne, podczas pierwszej wojny światowej Niemcy odeszły od powiązania waluty z kruszcem, w którym standardowa jednostka pieniężna jest odpowiednikiem określonej wartości złota. Zaprzestano wybijania monet z metali szlachetnych, zamieniając je na aluminium, żelazo czy cynk. Jednocześnie znacząco zwiększono produkcję pieniądza papierowego.
Pieniądz zastępczy spełniał w historii przede wszystkim rolę środka wymiany na danym terenie i w określonym czasie. Rzadziej pełnił funkcję środka płatniczego. Pieniądz zastępczy pojawia się zazwyczaj w czasie wojen (jw.) czy kryzysów gospodarczych. Emitowany jest przez władze cywilne, wojskowe, kolejowe ale nierzadko także przez osoby prywatne (właściciele fabryk, dużych majątków etc.). Miał często pewien ściśle określony termin ważności, bo nieznana była wartość pieniądza w dłuższej perspektywie. Przykładem może tu być np. pieniądz obozowy. W bardzo dużej ilości pieniądz zastępczy pojawił się głównie w Niemczech i Austrii w latach 1914–1924. Nazywany był Notgeld. Najczęściej przyjmował on formę drukowaną, jednak wielu emitentów zdecydowało się na wybijanie także własnych monet. Monety emitowała m.in. Westfalia, którawybiła monetę o najwyższym nominale na świecie – 1 biliona marek! Produkcja Notgeldów ustała w 1924 r.
Po zakończeniu I wojny światowej niemiecka gospodarka była na skraju załamania. Z tego powodu kontynuowano drukowanie banknotów i bito monety w żelazie (5 fenigów, 10 fenigów), cynku (10 fenigów) i aluminium (50 fenigów, 3 marki, 200 i 500 marek). Coraz bardziej narastała inflacja, stając się w połowie 1922 r. hiperinflacją charakteryzującą się szalonym wzrostem cen oraz gwałtownym spadkiem wartości pieniądza. Rząd niemiecki zdecydował o zaprzestaniu wybijania monet, zwiększono za to druk banknotów, produkując coraz to wyższe nominały – najwyższym był wypuszczony w listopadzie 1923 r. banknot o nominale 100 bilionów marek.
Oba okresy oczywiście nie ominęły ani nie oszczędziły Gnadenfrei, czyli naszej Piławy Górnej. W pierwszym okresie (podczas I wojny światowej) na Śląsku zlokalizowano w sumie pięć obozów jenieckich, dwa stalagi: Lamsdorf (Łambinowice) i Neuhammer (Świętoszów) koło Sagan (Żagań) oraz trzy oflagi: Gnadenfrei (Piława Górna) koło Dzierżoniowa, Schweidnitz (Świdnica) oraz Neisse (Nysa). O obozie jenieckim z czasu I wojny światowej, kierowanym przez ojca słynnego „czerwonego barona Richthofena”, pisaliśmy już wcześniej w naszym cyklu. Do opowiastki należy jednak dodać jeszcze jedną ciekawostkę. Otóż, Kriegsgefangenenlager Gnadenfrei posiadał własny pieniądz. Był to pieniądz zarówno wybijany, jak i drukowany. Jak wspominano na wstępie, można było posługiwać się nim tylko na terenie obozu. Ewentualny uciekinier od razu zostałby namierzony i schwytany w chwili, kiedy chciałby zapłacić takim środkiem płatniczym w trakcie swojej eskapady. Miało to zniechęcać do ucieczki, a jeśliby do niej doszło, uniemożliwić przetrwanie.
Pieniądz zastępczy, zwany także dominialnym, stanowił jedną z form substytutu waluty oficjalnej. Był emitowany przez prywatne majątki ziemskie do prowadzenia wewnętrznych rozliczeń między właścicielami a pracownikami, takich jak wypłata wynagrodzenia czy potwierdzenie wykonania określonej pracy. Czasem pieniądz ten posiadał usankcjonowanie państwa, oczywiście tylko tam, gdzie występowały zakłócenia w ustaleniu kursu oficjalnej waluty. Jego pojawienie wiązało się również z brakiem w obiegu gospodarczym monety zdawkowej (drobna jednostka monetarna, będąca częścią ułamkową podstawowej jednostki w danym państwie), a także z rozwojem folwarków i panujących w nich stosunków ekonomicznych. W Piławie Górnej, z punktu widzenia historii pieniądza na terenie rejencji wrocławskiej, szczególne znaczenie miała tkalnia mechaniczna należąca do Th. Zimmermanna. Zakład mógł się w dobie kryzysu pochwalić własnym pieniądzem zarówno wybijanym w żelazie, jak i drukowanym na papierze.
A poniżej pieniądz papierowy emitowany przez Th. Zimmermanna w postaci 50 fenigów z 1921 roku.
Na koniec prezentujemy emisję nienotowaną - Th. Zimmermann G.m.b.H. Gnadenfrei, 1 mld marek z 1923 roku. Emisja została wykonana na bonie z Dzierżoniowa, przedruk z 500 mk na 1 mld mk. Bon, co charakterystyczne dla ówczesnych pieniędzy zastępczych, nie posiada znaku wodnego, a jego wartość gwarantowana jest tylko w danym okresie. W przypadku tej emisji bon jest ważny od 10.8.1923 do 30.9.1923 roku, czyli ponad miesiąc. To pokazuje i pozwala nam uzmysłowić sobie, jak szybkie zmiany towarzyszyły kryzysowi gospodarczemu w ówczesnych Niemczech.
Andrzej Boczek
UM Piława Górna
Komentarze (12)